17 Μαΐου 2015

Ο Βίλχελμ Ράιχ και η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού - μέρος 1





O μεγάλος άνθρωπος ξέρει πότε και με ποιον τρόπο είναι μικρός. Ο Ανθρωπάκος δεν γνωρίζει ότι είναι μικρός και φοβάται να το μάθει”

Βίλχελμ Ράιχ, "Άκου Ανθρωπάκο"


Εισαγωγή


Τον καιρό αυτό διεξάγεται η δίκη της Χρυσής Αυγής. Μια παράφορη εθνικιστική οργάνωση με εγκληματικό παρελθόν, που εμφανίστηκε στην πολιτική ζωή σχεδόν από το πουθενά για να διακηρύξει το μίσος της για τη δημοκρατία, τους Εβραίους, τους αλλοεθνείς, την πίστη της στον «Αρχηγό», το μιλιταρισμό, τη φυλετική καθαρότητα. Δεν ήταν μικρό το ποσοστό του κόσμου που αφέθηκε να παρασυρθεί από τον παρανοϊκό της λόγο, τον τσαμπουκά, τις ψυχοπαθολογικές διακηρύξεις περί «διεθνούς συνωμοσίας» και «ανωτερότητας της Ελληνικής Φυλής». Αντιλήψεις που θα άρμοζαν στον τρόφιμο ενός ψυχιατρείου – μα δυστυχώς η κοινωνική πραγματικότητα κάποιες φορές είναι περισσότερο ανορθολογική.

Μα η ιστορία επαναλαμβάνεται μόνο σαν κακόγουστη φάρσα. Αρκετές δεκαετίες πριν, ο Αδόλφος Χίτλερ εξουδετέρωνε με τρομακτική άνεση κάθε ίχνος λογικής, κατορθώνοντας να αποκτήσει την εξουσία στη Γερμανία του Μεσοπολέμου, χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς επιχειρήματα με εκείνα της Χρυσής Αυγής, παρέχοντας το πρότυπο πάνω στο οποίο θα έχτιζαν την ιδεολογία τους. Και οι μάζες χειροκροτούσαν με αγαλλίαση τον «Ηγέτη», φωνάζοντας “Heil!”. Δεν ήταν μερικές χιλιάδες άτομα, όχι. Ήταν εκατομμύρια πολιτών, το μεγαλύτερο μέρος του γερμανικού πληθυσμού, αφημένοι στο κάλπικο γόητρο του φασισμού, παραδομένοι στη ρουφήχτρα του.






Ένας Αυστριακός ψυχαναλυτής τον καιρό εκείνο παρατηρούσε με τρόμο την εξάπλωση του φασισμού. Προσπαθούσε να κατανοήσει τους λόγους για τους οποίους οι μάζες του κόσμου ξεπούλησαν με τόση ευκολία τα τελευταία ίχνη της ελευθερίας τους και κατάντησαν άβουλα πιόνια μιας γιγάντιας μηχανής. Τι ήταν λοιπόν ο φασισμός; Επρόκειτο για κάποιο κόμμα, μια πολιτική οργάνωση; Κάποια δικτατορία; Μια ιδεολογία ορισμένων «τρελών» που «εκμεταλλεύτηκαν τον κόσμο»; Μια μορφή «συσκότισης» του καλόβολου λαού; Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των Γερμανών ή των Ιταλών; Μια απλή αντίδραση στην οικονομική κρίση της εποχής;

Όχι, ο φασισμός δεν είναι τίποτα απ’ αυτά, έλεγε ο ψυχαναλυτής. Ο φασισμός δεν βρίσκεται «εκεί έξω κάπου», ούτε αφορά μια «μειοψηφία», ή έναν ορισμένο «λαό». Ο φασισμός, ως δυνάμει κατάσταση, βρίσκεται μέσα σου, μέσα μου. Βρίσκεται μέσα στον κάθε απλό πολίτη που αισθάνεται μικρός, μα θα επιθυμούσε να αισθάνεται μεγάλος. Ο φασισμός δε συνιστά απλά ένα οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο, μα ένα ευρύτερο ψυχοκοινωνικό φαινόμενο, εντασσόμενο σε ένα ορισμένο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο. Ή σωστότερα, μια αντίδραση στην ψυχοπαθολογία που θα εκδηλωνόταν σίγουρα, αν ο φασισμός δεν κάλυπτε τις τρύπες, παρέχοντας ψευδαισθήσεις μεγαλείου και ανωτερότητας.

Ο φασισμός συνιστά, πάνω απ’ όλα, ένα σύνθετο, μαζικό φαινόμενο, με οικονομικές και ψυχολογικές προεκτάσεις. Για την ανάδειξη του είναι υπεύθυνοι οι πάντες. Δεν είναι μόνο ο Χίτλερ, ή ο Μουσολίνι, ή η Χρυσή Αυγή. Είναι ο εν αγνοία φασίστας της διπλανής σου πόρτας. Ο ημιμαθής, ο απογοητευμένος, ο καταπιεσμένος. Ο «Ανθρωπάκος» της καθημερινότητας. Φοβισμένος, ζαρωμένος στη γωνιά του, το ποντίκι που ονειρεύεται να γίνει δράκος. Για τον λόγο αυτόν η καταπολέμηση του φασισμού δεν μπορεί ποτέ να συνιστά νομική υπόθεση και μόνο – μα να αποτελεί κοινωνικό ζήτημα, συνέχεια, σε καθημερινή βάση.

Ο ψυχαναλυτής αυτός ήταν ο Βίλχελμ Ράιχ. Και στο σημερινό μας αφιέρωμα (το οποίο λόγω έκτασης αποφάσισα να χωρίσω σε δύο συνέχειες) συζητούμε για τις θέσεις του, όπως τις ανέπτυξε στο κλασικό έργο του «Η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού», καθώς και στο γνωστό και δημοφιλές «Άκου Ανθρωπάκο» - ένα βιβλίο που ο ίδιος επιθυμούσε αρχικά να μείνει αδημοσίευτο.


Wilhelm Reich


Τι δεν είναι ο Φασισμός. Τι είναι ο Φασισμός.



Ο φασισμός δεν είναι απλά ένα κόμμα, μια οργάνωση. Αυτό ξεκαθαρίζει ο Ράιχ ήδη από την εισαγωγή της «Μαζικής Ψυχολογίας του Φασισμού». Για τον λόγο αυτόν δεν αρκεί η εξουδετέρωση της πολιτικής του συνιστώσας. Ασφαλώς και τα νομικά μέτρα είναι αναγκαία, προκειμένου να αποτραπεί οποιαδήποτε περαιτέρω εξάπλωσή του με νόμιμα μέσα – όπως έγινε στη Γερμανία της δεκαετίας του 30, όταν ο Χίτλερ απέκτησε την εξουσία δια της ψήφου. Μα δεν είναι αρκετό αυτό. Η κοινωνία η ίδια είναι που τρέφει το φασισμό – και η οικονομική κρίση, η ανεργία, το άγχος… αυτά συνιστούν τις βασικές κοινωνικές πηγές του.

Ο φασισμός εξάλλου δεν είναι απλά μια μορφή δικτατορίας. «Θα πρέπει να διαχωρίσουμε τη συνηθισμένη στρατοκρατία από το φασισμό. Η Γερμανία του Γουλιέλμου ήταν στρατοκρατική, αλλά όχι φασιστική», τονίζει ο Ράιχ. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε για κάθε μορφή στρατιωτικής δικτατορίας του εικοστού αιώνα. Η δικτατορία συνιστά αναγκαία, μα όχι επαρκής συνθήκη για την εμφάνιση του φασισμού. Ο φασισμός είναι κάτι πολύ ευρύτερο.

«Μια σφαλερή πολιτική αντίληψη είχε δημιουργήσει την εντύπωση, που επικρατεί ακόμη και σήμερα, ότι ο φασισμός είναι πρώτον ένα ιδιαίτερο εθνικό γνώρισμα των Γερμανών και των Ιαπώνων και δεύτερο, η δικτατορία μιας μικρής αντιδραστικής φατρίας», συνεχίζει ο Ράιχ. Αντίστοιχα οι προπαγανδιστές της Χρυσής Αυγής αρνούνται τον όρο «ναζιστική οργάνωση», καθώς ο ναζισμός αφορά τάχα τους Γερμανούς, ενώ αυτοί είναι «Έλληνες εθνικιστές». Πράγμα σφαλερό και παραπλανητικό από κάθε άποψη. Ο ίδιος ο όρος "ναζισμός" παράγεται από τον όρο "εθνικισμός" ("national" > "nazi"). Και δεν αφορά κάποια συγκεκριμένη χώρα μόνο - σα να λέμε, τη Γερμανία. «Ο φασισμός είναι διεθνικό φαινόμενο, διάχυτο σε σύμπασες τις κοινωνικές ομάδες όλων των εθνών», τονίζει ο Ράιχ. Και συνεχίζει ως εξής:

«Δεν μπορούμε να εξουδετερώσουμε τον αφηνιασμένο φασίστα, αν από πολιτική καιροσκοπία ψάχνουμε να τον βρούμε μέσα στο Γερμανό ή τον Ιταλό μόνο, κι όχι επίσης μέσα στον Αμερικανό και τον Κινέζο· αν δεν τον ανιχνεύουμε και μέσα στον ίδιο τον εαυτό μας· αν δε γνωρίζουμε τους κοινωνικούς θεσμούς που τον εκκολάπτουν καθημερινά».

Ένας δημοκράτης δεν διαφέρει αν είναι Έλληνας, Αμερικάνος, Γάλλος ή Ιάπωνας. Ένας κομμουνιστής το ίδιο. Ένας πασιφιστής το ίδιο. Είναι η ιδεολογία, οι αντιλήψεις, η κοσμοθεωρία τους εκείνη που τους ενώνει. Το ίδιο ισχύει και με τους θιασώτες του φασισμού. Δεν έχει σημασία αν είσαι Έλληνας, Γερμανός ή Εβραίος. Αν είσαι εθνικιστής και αντισημίτης, μισείς τη δημοκρατία και τους ξένους, είσαι υπέρμαχος της «φυλετικής καθαρότητας», ορκίζεσαι πίστη στον ηγέτη και στα σύμβολα, βαδίζεις στη στρατιωτική γραμμή και ονειρεύεσαι κατακτήσεις και πολέμους… είσαι φασίστας. Είσαι ένας νεοναζί.



Χρυσαυγίτες, ενώ αποκαλύπτουν τα πρότυπα και ινδάλματά τους


«Δεν υπάρχει σήμερα ζωντανός άνθρωπος που να μη “φέρει” στη δομή του τα στίγματα του φασιστικού αισθάνεσθαι και σκέπτεσθαι.  Ο φασισμός ως πολιτική κίνηση διαφέρει από άλλα πολιτικά κόμματα κατά τούτο: ότι τον υποστηρίζουν και τον εκπροσωπούν ανθρώπινες μάζες (…) Οι ανθρώπινες μάζες εξαιτίας της χιλιόχρονης κοινωνικής και εκπαιδευτικής παραμόρφωσης έχουν στεγνώσει βιολογικά και έχουν γίνει ανίκανες για την ελευθερία. (…) Είναι ανοησία να υποστηρίξουμε ότι ο μεγάλος ψυχοπαθής μπορούσε ολομόναχος να βιάσει 70 εκατομμύρια ανθρώπους. (…) Οι δικτάτορες έκτισαν την εξουσία τους πάνω στην κοινωνική έλλειψη ευθύνης των ανθρωπίνων μαζών».

Ο Χίτλερ δεν ήταν ποτέ ο διάβολος που τον έχουμε μετατρέψει, ο μάγος που «παρέσυρε» εκατομμύρια «αθώων πολιτών». Στο πρόσωπό του καθρεφτίζεται η ανεπάρκεια, η ευκολοπιστία και η ανευθυνότητα του κόσμου, του κόσμου που αφέθηκε να παρασυρθεί. Του πολίτη της διπλανής μας πόρτας, πέρα από σύνορα και έθνη.

«Ο φασισμός διακατέχει με τη μορφή της ανευθυνότητας τις ανθρώπινες μάζες απ’ όλες τις χώρες, τα έθνη, τις φυλές, κλπ. Ο φασισμός είναι το αποτέλεσμα της χιλιόχρονης παραμόρφωσης των ανθρώπων. Θα μπορούσε ν’ αναπτυχθεί σε κάθε χώρα, σε κάθε έθνος. Επενεργεί σε κάθε μεμονωμένο πολίτη της γης. Το αυστριακό “δυστυχώς δε γίνεται τίποτα” εκφράζει το γεγονός αυτό εξίσου με το αμερικάνικο “Let George Do It”».

Ο Ράιχ είναι κατηγορηματικός. Το να αποδίδουμε στον ίδιο τον κόσμο την ευθύνη, αντί για τους ηγέτες του, σημαίνει πως τον αντιμετωπίζουμε στα σοβαρά – και όχι σαν ένα μικρό παιδί.

«Η μάζα των ανθρώπων συνηθίζει κάτω απ’ την επιρροή των πολιτικάντηδων να μετατοπίζει το φταίξιμο στους εκάστοτε κρατούντες. Τούτο αποτελεί απόσειση ευθύνης. (…) Το να τονίζεται αυτό το φταίξιμο της μάζας των ανθρώπων, το να αποδίδεται όλη η ευθύνη στη μάζα των ανθρώπων, σημαίνει πως την παίρνουμε στα σοβαρά. Αντίθετα, το να οικτίρουμε τη μάζα των ανθρώπων, θεωρώντας την σαν ένα φτωχό θύμα, σημαίνει πως τη μεταχειριζόμαστε σα φιμωμένο, αβοήθητο παιδί».






Κοινωνία και Χαρακτήρας



Ο Ράιχ σημειώνει με έμφαση: Οι μάζες του κόσμου, στην εποχή αυτή που ζούμε, είναι ανίκανες για ελευθερία. Μα η ανικανότητα των ανθρώπινων μαζών για ελευθερία δεν οφείλεται σε κάποια «βιολογική αδυναμία» ή «έμφυτη τάση» τους να καθοδηγούνται από ηγέτες. Τέτοια υπήρξε η προπαγάνδα των ίδιων των Ναζί, θεωρώντας πως υφίσταται μια αμετάκλητη, τάχα, «ανθρώπινη φύση» που διαχώριζε τους ανθρώπους σε «ηγέτες» και σε «σκλάβους», σε οδηγούς και σε ακόλουθους. Πως είναι ο ρόλος των πολιτικών αρχηγών να καθοδηγούν, σαν άβουλα πιόνια, τους υποστηρικτές τους. Πως ο λαός είναι ανίκανος να προχωρήσει, αν δεν έχει κάποιον να τον καθοδηγεί. Μια θέση που θυμίζει εκείνη του Hobbes, όταν έγραφε “Homo Homini Lupus” – “ο Άνθρωπος είναι Λύκος για τον Συνάνθρωπό του». Γι’ αυτόν τον λόγο έχει ανάγκη από αρχηγούς και βασιλιάδες, για να «εξασφαλίζουν την τάξη».

Ωστόσο, σημειώνει ο Ράιχ, η κατάσταση αυτή δε συνιστά a priori χαρακτηριστικό των ανθρώπων, μα εμφανίζεται υπό συγκεκριμένες κοινωνικές-ιστορικές συνθήκες, που αριθμούν εκατοντάδες χρόνια ύπαρξης. Συνθήκες όμως που γίνεται ν’ αλλάξουν. Δεν είναι από τη φύση τους οι άνθρωποι ανεύθυνοι και σκλάβοι. Η κοινωνία τους έκανε έτσι, διαμορφώνοντας ανάλογα τον ψυχικό τους κόσμο, τις χαρακτηρολογικές δομές τους, σε βαθμό που θεωρούν τη σκλαβιά τους δεδομένη και αμετάβλητη – και να φτάνουν να την αναπαράγουν, μέσα από ειδικά διαμορφωμένους κοινωνικούς θεσμούς: την αυταρχική οικογένεια, το σχολείο, τα συντηρητικά ΜΜΕ, τη σύγχρονη εργασιακή πραγματικότητα, την αντιδραστική ηθική, τις κυρίαρχες κοινωνικές νόρμες και αξίες.

«Το ζήτημα είναι πως κάθε κοινωνικό σύστημα διαμορφώνει στα μέλη του τις δομές που του χρειάζονται για τους κύριους σκοπούς του».






Ο άνθρωπος δεν αγαπά την ανελευθερία του επειδή είναι γεννημένος έτσι απ’ τη φύση του – αλλιώς ποτέ δεν θα είχαν υπάρξει τόσα και τόσα παραδείγματα που αποδεικνύουν το αντίθετο. Ο άνθρωπος φτάνει να αγαπάει την σκλαβιά του επειδή μεγάλωσε σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που τον έμαθε ν’ αγαπάει τη σκλαβιά του. Στην πραγματικότητα η ανθρώπινη «φύση» βρίσκεται σε διαρκή αντιδιαστολή με την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα – και αν υπάρχουν ορισμένες πτυχές ή δυνατότητές της δοσμένες εκ γενετής, υπάρχουν πολλές άλλες που διαμορφώνονται ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο. Και αυτή είναι μια θέση αποδεκτή από σύμπασα την ψυχολογική επιστημονική κοινότητα σήμερα.

Όσο αφορά το φασισμό; Για να δούμε τι λέει ο Ράιχ.

«Ο “φασισμός” είναι η τυπική συναισθηματική συμπεριφορά του καταπιεσμένου ανθρώπου της αυταρχικής κοινωνίας μας με το μηχανικό πολιτισμό της και τη μηχανοκρατική-μυστικιστική βιοθεωρία της. Ο μηχανοκρατικά μυστικιστικός χαρακτήρας του ανθρώπου της εποχής μας δημιουργεί τα φασιστικά κόμματα κι όχι αντίστροφα (…) Οι κοινωνικές περιστάσεις και μεταβολές διαμορφώνουν σε χαρακτηροδομή τις αρχέγονες βιολογικές αξιώσεις του ανθρώπου και κατόπιν η χαρακτηροδομή αναπαράγει με τη μορφή των ιδεολογιών την κοινωνική δομή της κοινωνίας».

Όπως βλέπουμε πρόκειται για μια διαλεκτική, σύνθετη διαδικασία. Η κοινωνία διαμορφώνει τον χαρακτήρα (πάντα σύμφωνα με τις έμφυτες τάσεις και ανάγκες) και ο χαρακτήρας με τη σειρά του επενεργεί πάνω στην κοινωνία. Ο παρών χώρος δεν μας επιτρέπει, μα να προσθέσουμε πως στο θέμα αυτό αναλυτικότερες και βαθύτερες είναι, μεταξύ άλλων, οι αναλύσεις του ψυχαναλυτή Έριχ Φρομ και του Κορνήλιου Καστοριάδη. Ο τελευταίος τόνιζε τον πρωταρχικό ρόλο των «φαντασιακών σημασιών» - αποκρυσταλλωμένες κοινωνικές στάσεις και ιδέες, διαμορφώνοντας την οπτική ενός ατόμου για τον κόσμο που τον περιβάλλει και τελώντας οι ίδιες υπό συνεχή αναδιαμόρφωση. Σημαντικές εξάλλου υπήρξαν οι αναλύσεις του ψυχολόγου και παιδαγωγού Ζαν Πιαζέ, ο οποίος τόνιζε τον δημιουργικό και ενεργητικό ρόλο του παιδιού, κατά την ανάπτυξή του, στη διαμόρφωση του κόσμου στον οποίο ζει.

Συνοψίζοντας: Υπό ορισμένες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες οι άνθρωποι φτάνουν να εγκαταλείπουν την ίδια την ελευθερία τους και να παραδίδονται σε αυταρχικά, ως και φασιστικά καθεστώτα. Δεν είναι οι συνθήκες, μονόπλευρα, που κάνουν έτσι τους ανθρώπους – μα η ίδια η δομή του χαρακτήρα τους είναι τέτοια, που αναπαράγει συνθήκες σαν αυτές. Γι’ αυτόν τον λόγο ποτέ δεν αρκεί η εξάλειψη ενός παράφρονα ηγέτη ή μιας ναζιστικής οργάνωσης για την κατάρρευση του φασισμού. Όσο οι κοινωνικές συνθήκες παραμένουν και όσο οι χαρακτήρες των ανθρώπων είναι διαμορφωμένοι έτσι, ώστε να αποζητούν συνεχώς ηγέτες και σωτήρες, δε θα αργήσει να βρεθεί κάποιος άλλος «αρχηγός» ή κάποια άλλη φασιστική οργάνωση, για να πάρει τη θέση της παλιάς.

Για τον Ράιχ η κατάσταση αυτή πιάνει ρίζες στα βάθη του χρόνου.






Ιδεολογία, Επανάσταση και Αντίδραση



Η ανάλυση του Ράιχ ενόχλησε αρκετούς «ορθόδοξους μαρξιστές» την εποχή εκείνη, οι οποίοι ούτως ή άλλως αντιμετώπιζαν με σκεπτικισμό (ως κατάφωρη απόρριψη) τις φροϋδικές αναλύσεις για το Ασυνείδητο και τις σεξουαλικές, ψυχικές ενορμήσεις, θεωρώντας τες «αστικά κατάλοιπα». Εξάλλου ο διαχωρισμός της κλασικής μαρξιστικής σκέψης ανάμεσα σε «αστούς» και «προλετάριους» δε συμφωνούσε με τις μελέτες του Ράιχ.

«Η μαρξιστική κοινωνιολογία τοποθέτησε τον “αστό” απέναντι στον “προλετάριο”. Αυτό είναι ψυχολογικό λάθος. Η χαρακτηρολογική δομή δεν προσιδιάζει μόνο στον κεφαλαιοκράτη· υπάρχουν ελευθερόφιλοι κεφαλαιοκράτες και αντιδραστικοί εργάτες. Δεν υπάρχουν χαρακτηρολογικά ταξικά σύνορα».

Όπως μπορεί ένας αστός να είναι υπέρμαχος της ελευθερίας και της επανάστασης, έτσι και ένας εργάτης μπορεί να είναι υποστηρικτής του φασισμού. Μα στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν μονοσήμαντα «ελευθεριακά» ή «αντιδραστικά» άτομα.

«Ο μέσος εργάτης κρύβει μέσα του μιαν αντίφαση, κι επομένως δεν είναι ούτε μονόσημα επαναστάτης, ούτε μονόσημα συντηρητικός, αλλ’ απλώς ψυχικά διασπασμένος, η δομή του διαμορφώνεται από τη μία μεριά από την κοινωνική του κατάσταση, που γεννάει επαναστατικές ροπές, από την άλλη όμως επηρεάζεται από τη γενική, την “περιρρέουσα” ατμόσφαιρα της αυταρχικής κοινωνίας· έτσι δημιουργείται στην ψυχή του η αντίφαση. (…) Το ίδιο ισχύει και για το μεσοαστό».

Ωστόσο οι ορθόδοξοι μαρξιστές προσπέρασαν την ψυχαναλυτική ανάλυση του Ράιχ – παρά το γεγονός πως ο ίδιος τόνιζε το ακόλουθο:

«Όταν μια ιδεολογία αντεπιδρά πάνω στην οικονομική διαδικασία, θα πει ότι έχει γίνει υλική δύναμη».

Και συνεχίζει θέτοντας ένα – διαχρονικό, δυστυχώς – ερώτημα.

«Η οικονομική κατάσταση δε μετατρέπεται άμεσα και απευθείας σε πολιτική συνείδηση. Αλλιώς, η κοινωνική επανάσταση θα είχε γίνει προ πολλού. (…) Εκείνο που πρέπει να εξηγηθεί δεν είναι γιατί κλέβει ο πεινασμένος ή γιατί απεργεί ο εξανδραποδισμένος, αλλά γιατί η πλειοψηφία των πεινασμένων δεν κλέβει και δεν απεργεί η πλειοψηφία των εξανδραποδισμένων».

Η κλασική μαρξιστική ανάλυση εξάλλου, θεωρούσε πως μια εκτενής οικονομική κρίση θα αποτελούσε το προπύργιο της Επανάστασης. Ωστόσο τα φασιστικά κινήματα του 20ου αιώνα έδειξαν πως μπορεί κάλλιστα να συμβεί το αντίθετο. Όχι επανάσταση, μα φασισμός.






Μεταγενέστερες αναλύσεις φανέρωσαν πως η ανάδειξη του φασισμού δε συνιστά παρά το έσχατο μέτρο της άρχουσας τάξης πραγμάτων, προκειμένου να σώσει τον εαυτό της. Ο φασισμός είναι το λυσσασμένο σκυλί που εξαπολύει ο καπιταλισμός, την ώρα της έσχατης κρίσης του. Η πολιτική πραγματικότητα του Χίτλερ επιβεβαίωσε την ανάλυση αυτή. Ουδέποτε καταπολέμησαν οι ναζιστές πολιτικοί τα οικονομικά μονοπώλια και τις κοινωνικές ρίζες της κρίσης. Αντίθετα δέχτηκαν απλόχερα την υποστήριξη από τους οικονομικούς και επιχειρηματικούς κολοσσούς της εποχής. Αντίστοιχα η Χρυσή Αυγή δεν τάσσεται ενάντια στα μονοπώλια ή στους προύχοντες του συστήματος – μα ενάντια στους «Εβραίους», τους «ξένους» και τον «κοινοβουλευτισμό», όλα αυτά πουλώντας μια «επαναστατική» ρητορική, προκειμένου να περάσει διφορούμενα μηνύματα στον κόσμο και να αυξήσει την επιρροή της.

Να θυμίσουμε εδώ πως, μεταξύ άλλων, στην προεκλογική ρητορική του, ο Χίτλερ τόνιζε πως θα «πολεμήσει το μεγάλο κεφάλαιο» και πως υποστηρίζει τα «συμφέροντα της εργατικής τάξης». Κάτι που ουδέποτε έκανε ασφαλώς. Εδώ όμως έγκειται ένα από τα «κλειδιά» της μαζικής απήχησης του φασισμού: η διφορούμενη, αντιφατική ρητορική του, εμποτισμένη από άφθονες «επαναστατικές» ιδέες, τέτοιες που έχουν πέραση σε μια μερίδα ημιμαθούς, απογοητευμένου κόσμου, καθώς και ένας οργισμένος, τσαμπουκαλεμένος λόγος. Ένας λόγος συχνά παραληρηματικός, επικαλούμενος το συναίσθημα, όχι τη λογική. «Η Γερμανία για τους Γερμανούς», «Ένας λαός ενωμένος, υπό την καθοδήγηση του Ηγέτη». Οι παραλληλισμοί με τη ΧΑ νομίζω είναι περιττοί.

«Δεν είναι ο φασισμός, όπως πιστεύεται γενικά, ένα καθαρά αντιδραστικό κίνημα, αλλά ένα αμάλγαμα από αντάρτικα συναισθήματα και αντιδραστικές κοινωνικές ιδέες (…) Χωρίς την υπόσχεση, πως θ’ αγωνιζόταν εναντίον του μεγάλου κεφαλαίου, ο Χίτλερ δε θα είχε ποτέ κερδίσει τα μεσαία στρώματα».

Είναι όμως «επαναστατικός» ο φασισμός; Ο Ράιχ δηλώνει κατηγορηματικά όχι:

«Αν με τον όρο επανάσταση εννοούμε την έλλογη εξέγερση μπρος σε αφόρητες συνθήκες μέσα στους κόλπους της κοινωνίας, την έλλογη βούληση να “φτάσουμε στη ρίζα των πραγμάτων” και να τα διορθώσουμε, τότε ο φασισμός δεν είναι ποτέ επαναστατικός. Μπορεί βέβαια να παρουσιάζεται με το προσωπείο επαναστατικού πάθους. Αλλά δε θα ονομάσουμε επαναστάτη το γιατρό που χειρίζεται μιαν αρρώστια με υπεροπτικές βρισιές, αλλά εκείνον που ερευνά ήσυχα, θαρραλέα και ευσυνείδητα τα αίτια της αρρώστιας και τα πολεμά».

Εκείνο που δεν έκαναν όμως οι ορθόδοξοι μαρξιστές ήταν να επιχειρήσουν μια εις βάθος ανάλυση του ψυχοπαθολογικού χαρακτήρα του φασισμού, χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της ψυχαναλυτικής σκέψης – όπως έκανε ο Ράιχ, ο Έριχ Φρομ, ο Αντόρνο. Παρά τις διαφορές των τριών αυτών ερευνητών, κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν η έννοια της «αυταρχικής προσωπικότητας».







Η ψυχολογική δομή του Φασισμού: 1) Έρωτας και Θάνατος



«Αυτό που σε καταπιέζει, Ανθρωπάκο, κάθε ώρα και κάθε λεπτό, ακόμα και όταν δεν υφίσταται κανένας εξωτερικός παράγοντας, είναι η δική σου συναισθηματική αρρώστια, όχι κάποια εξωτερική δύναμη. Θα είχες αποτινάξει τους τυρράνους εδώ και καιρό αν ήσουν ζωντανός και υγιής μέσα σου. Οι καταπιεστές σου προέρχονται από τον δικό σου περίγυρο».

Αν υπάρχει ένας κοινός συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις διάφορες ρητορικές του φασισμού, τότε και τώρα, αυτός είναι εκείνος του μίσους. Μίσος απέναντι στον αλλοεθνή, μίσος απέναντι στον Εβραίο, μίσος απέναντι στον δημοκράτη, μίσος απέναντι στον φιλελεύθερο, μίσος απέναντι στον αριστερό, μίσος απέναντι στον ομοφυλόφιλο, μίσος απέναντι στον ιδεολόγο της ελευθερίας, μίσος απέναντι στον ορθολογιστή, μίσος απέναντι στον άθρησκο, μίσος απέναντι στον ισχυρό, μίσος απέναντι στον ανίσχυρο. Ο φασισμός βλέπει παντού εχθρούς – ο κόσμος όλος συνωμοτεί εναντίον του. Στην ψυχοπαθολογία αυτό ονομάζεται «παρανοϊκό σύνδρομο».

«Η φυλετική θεωρία δεν είναι δημιούργημα του φασισμού. Αντίστροφα: ο φασισμός είναι δημιούργημα του φυλετικού μίσους, και η πολιτικά οργανωμένη έκφρασή του».

Ο ρατσισμός συνιστά χαρακτηριστική εκδήλωση του μίσους που στρέφεται απέναντι στον Άλλο. Ο Άλλος ενσαρκώνει όλα εκείνα που εσύ δεν είσαι. Ο Άλλος είναι το Κακό, ενώ εσύ είσαι το Καλό. Κάθε τι κακό και άσχημο μέσα σου προβάλλεται στον Άλλο – ο οποίος μετατρέπεται σε αποδιοπομπαίος τράγος και ενσαρκωτής όλων των κακών του κόσμου. Ασφαλώς λέγοντας "Άλλος" δεν αναφερόμαστε σε μεμονωμένα άτομα, μα σε κοινωνικές κατηγορίες/ομάδες, που μοιάζουν ξαφνικά να ενσαρκώνουν όλα τα κακά του κόσμου. Ο "Άλλος" ως Ετερότητα, ως ευδιάκριτη (και ομοιογενής) κοινωνική κατηγορία. 

Η ακραία αυτή αντιπαράθεση των πάντων υπό μονοδιάστατους όρους «καλού» και «κακού», «όμορφου» και «άσχημου», «σωστού» και «λάθους», θα μπορούσε να παρομοιαστεί με πρώιμα στάδια της παιδικής σκέψης, όταν ο κόσμος διαχωρίζεται σε απόλυτους τόνους του μαύρου και του άσπρου. Δεν υπάρχουν ενδιάμεσες αποχρώσεις, μόνο οι «καλοί» και οι «κακοί». Μα αν στην πρώιμη παιδική σκέψη ένας τέτοιος διαχωρισμός συνιστά αναγκαίο στάδιο της εξέλιξης, στην περίπτωση ενός ενήλικα θα μπορούσε να συνιστά μορφή ψυχοπαθολογίας και ανικανότητας σύνθετης σκέψης.


"Πίσω απ΄όλα οι Εβραίοι" - αφίσα ναζιστικής προπαγάνδας


Κεντρικό ρόλο στην ανάλυση του Ράιχ έπαιζε εκείνος της σεξουαλικότητας – κάτι αναμενόμενο, αν σκεφτούμε πως ήταν πιστός μαθητής του Φρόυντ (ή μάλλον του πρώιμου Φρόυντ, τον καιρό που έθετε τη σεξουαλική ενόρμηση στη βάση κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς). Όσο αφορά το ρατσισμό, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τη θέση του στην ακόλουθη, επιγραμματική διατύπωση:

«Η φυλετική θεωρία είναι μια γνήσια βιοπαθητική χαρακτηρολογική έκφραση του αναφρόδιτου (ανίκανου για οργασμό) ανθρώπου».

Η καταπίεση της σεξουαλικότητας βρίσκεται, κατά το Ράιχ, στη βάση όχι μόνο του φασισμού, μα κάθε αυταρχικού καθεστώτος και κάθε καταπιεστικής κοινωνίας από καταβολής ύπαρξης. Μα λέγοντας «σεξουαλικότητα» δεν υπονοείται μόνο η φυσική πράξη του σεξ – μα μια ευρύτερη, βαθύτερη μορφή ενέργειας (η φροϋδική Λίμπιντο, αν και ο Ράιχ δεν ακολούθησε τη συγκεκριμένη ορολογία), η οποία βρίσκεται στον πυρήνα των φυσικών ενορμήσεων και η οποία δαμάζεται από τον εκάστοτε πολιτισμό. Για τον Φρόυντ η χαλιναγώγηση αυτή της σεξουαλικότητας συνιστούσε αναγκαία συνθήκη ύπαρξης του πολιτισμού. Μα για το Ράιχ (όπως και για το Μαρκούζε, αργότερα), είναι ο πολιτισμός της καταπίεσης εκείνος που πνίγει τη σεξουαλικότητα, όχι ο πολιτισμός γενικά.  

Ο φασισμός τρέφεται απ’ το μίσος. Και ως τέτοιος, τρέφεται απ’ τη ζωντάνια εκείνων που μισεί.

«Η ζωντάνια μπορεί να υπάρξει χωρίς το φασισμό, ο φασισμός όμως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τη ζωντάνια. Είναι ο βρυκόλακας που θέλει να χορτάσει τις φονικές ορμές του πάνω στο σώμα της ζωής, όταν την άνοιξη ζητάει ο έρωτας την εκπλήρωσή του».






Αρκεί να σκεφτούμε τη σημασία του Θανάτου στην κοσμοθεωρία των νεοναζί – αντίστοιχα και της Χρυσής Αυγής. Ο θάνατος, ο ένδοξος θάνατος, ο θάνατος για τον ηγέτη, για το Έθνος, ο δοξασμένος πόλεμος, η εξόντωση του αντιπάλου… αυτά βρίσκονται στον πυρήνα της ναζιστικής σκέψης. Μα αρκεί να θυμίσουμε πως ήταν ο Εμπεδοκλής εκείνος, πρώτος, που διαχώρισε τον κόσμο σε δύο φυσικές δυνάμεις: τη Φιλότητα και το Νείκος – την Αγάπη και την Έριδα. Και χιλιετίες μετά ο Φρόυντ επανέφερε την αντίληψη αυτή, τονίζοντας πως υπάρχουν δύο είδη ενορμήσεων: εκείνες του έρωτα και εκείνες του θανάτου. Η ζωή ενάντια στο θάνατο.

Όσο οι ναζιστές ήταν με το μέρος του θανάτου, θέτοντάς τον στο επίκεντρο της κοσμοθεωρίας τους… υπήρχαν και εκείνοι που έλεγαν «κάντε έρωτα – όχι πόλεμο».



Συνεχίζεται…



Η μελέτη μας έχει και συνέχεια. Ακολουθεί η ανάλυση του Ράιχ για τον πρωταρχικό ρόλο της οικογένειας, η συσχέτιση της πατρίδας και του ηγέτη με τα γονεϊκά πρότυπα, ο ρόλος της γυναικείας σεξουαλικότητας, η ταύτιση με την συλλογική δύναμη και τέλος, ένα εκτενές, χαρακτηριστικό απόσπασμα από το «Άκου Ανθρωπάκο».

Διαβάζετε το Β' Μέρος του αφιερώματος εδώ:

O Βίλχελμ Ράιχ και η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού, Μέρος 2


Στο μεταξύ κλείνω με μια ιστορική φωτογραφία. Γερμανία, έτος 1936. Εκατοντάδες χέρια υψώνονται σε ναζιστικό χαιρετισμό, μα ένας άνθρωπος μέσα στο πλήθος επιλέγει να μη χαιρετήσει. Αυτό θα πει να είσαι ελεύθερος.



12 σχόλια:

  1. Υπέροχο Κούνελε !!!! Αναμένω και το δέυτερο μέρος με λαχτάρα !!! Εύχομαι να είσαι καλά φίλε μου !! Καλό βράδυ ..φιλιά ! :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Να 'σαι καλά Μυρσίνη! Σύντομα λογικά και η συνέχεια.

      Διαγραφή
  2. Διάβασα το μισό .
    Αύριο πάλι :)
    Καλό ξημέρωμα κούνελε!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Με καθυστέρηση αλλά ήρθα κι ολοκλήρωσα!
      Το Άκου ανθρωπάκο το διάβασα πολύ παλιά, η ανάλυση σου με βοήθησε σε πολλά.
      Πιστεύω ότι υπάρχει γύρω μας πολύ περισσότερος φασισμός από όσο πιστεύουμε!

      Η φωτογραφία στο τέλος είναι λατρεμένη! Μακάρι να μπορούσαμε να το κάνουμε σε πολλές καταστάσεις της ζωής μας αυτό!
      Περιμένω και τη συνέχεια!

      Διαγραφή
    2. Λίαν συντόμως η συνέχεια. Την καλημέρα μου, Αριστέα!

      Διαγραφή
  3. Πολύ ενδιαφέρουσα η ανάρτησή σου, όπως πάντα. Και αυτήν τη φωτογραφία στο τέλος πού την ξετρύπωσες;
    Καληνύχτα, κουνελάκι!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Βρίσκεται εύκολα η συγκεκριμένη φωτογραφία, Pippi! Σε χαιρετώ και σε φιλώ.

      Διαγραφή
  4. Μαγικό! Περιμένω τη συνέχεια. Για ακόμη μια φορά κατέληξα στο συμπέρασμα πως η τέχνη και η ηθική είναι τα μόνα μαστίγια της σαπίλας της ψυχής μας - ούτε νόμοι, ούτε θρησκείες! Τα δύο τελευταία είναι για να μένουμε ήσυχοι στο μαντρί, σε αντίθεση με την τέχνη και την ηθική που όταν κάποιος τις υπηρετεί όντως, δεν μπορεί να αποφύγει εκείνο το καμπανάκι μέσα στο κεφάλι του που τον ξεβολεύει από το μαντρί και του τρίβει την αλήθεια για την προσωπική του "αηδία" κατάμουτρα.
    Συγγνώμη εάν κούρασα..Καλή συνέχεια σε ό,τι κάνετε!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Καθόλου δεν κούρασες Δήμητρα. Προσυπογράφω το σχόλιό σου περί τέχνης, ενώ η ηθική ομολογουμένως είναι αντικείμενο συζήτησης... Ποια ηθική, ποιος την ορίζει, υπό ποιες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες... Ωστόσο αυτό δεν αναιρεί πως κάποιες αληθινά ανθρώπινες αξίες διακρίνονται μέσα απ' τον σωρό της ιστορίας - αξίες πέρα από σύνορα και θρησκείες. Και φυσικά ισχύει απόλυτα αυτό που γράφεις για το μαντρί και το καμπανάκι - μακάρι να μπορούσαν οι πάντες να ακούσουν τον ήχο του...

      Σε ευχαριστώ για το σχόλιο!

      Διαγραφή
  5. Μια εξαιρετική σκιαγράφηση του Ανθρωπάκου!!!
    Εκείνου που δεν θα συνειδητοποιήσει ποτέ, γιατί δεν το φτάνει..., ότι έχει μέσα του τον εχθρό του, τον εφιάλτη του!!!
    Περιμένω με ανυπομονησία, παρά τον λίγο χρόνο που διαθέτω αυτές τις μέρες συν την κακή διάθεση, το επόμενο μέρος σου, όπου με ενδιαφέρει ακόμα περισσότερο ως ανάλυση!!!

    υ.γ.
    Κατάλαβες τώρα ποιος ο λόγος της ανάρτησής μου με τίτλο "Ας γίνουμε πιο ερωτεύσιμοι, γιατί χανόμαστε"; Έτσι πίσω από απλά λόγια κρύβονται μεγάλες αλήθειες.
    Τυχαίο; Δεν νομίζω, όπως και οι κοινές σκέψεις που κλωθογυρίζουν στα μυαλά μας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Ναι Γλαύκη. Η ανάρτησή σου τα λέει όλα. Το "κάντε έρωτα-όχι πόλεμο" εξάλλου, πριν γίνει σύνθημα στα 60'ς, ως στάση και αντίληψη, επηρεάστηκε κατά πολύ από τo Reich και τις θεωρίες του. Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Περισσότερα πάνω στο θέμα στο 2ο μέρος της ανάρτησης... ευελπιστώ σύντομα!

      Και για τη διάθεση, μη μασάς. Συνεχίζουμε. Να έχεις μια όμορφη μέρα!

      Διαγραφή